Kur’an-ı Kerim’de geçen secde ayetlerinden sonra yapılan secdeye tilavet secdesi denir. Tilavet secdesinin hükmü Hanefi mezhebine göre vacip, diğer mezheplere göre sünnettir.[1] Hanefi ve Şafii mezheplerine göre içinde secde geçen ayeti ister dinleme kasdi ile isterse dinleme kasdi olmaksızın işitilsin farketmez, yine de secde etmek gerekir. Maliki ve Hanbeli mezheplerine göre ise okuyan ve dinleme kasdi ile Kur’an dinleyene secde etmek sünnettir. Dinleme kasdi olmayarak secde ayetini işitene secde etmek sünnet değildir.[2]
Tilavet secdesinin meşru olduğuna dair Kur’an ve Sünnette deliller vardır. Allah (cc), secde etmeyi terk edenleri zemmetmiş ve şöyle buyurmuştur: “Onlara Kuran okunduğu zaman neden secde etmiyorlar?”[3] İbn Ömer (ra) anlatıyor: “Peygamber Efendimiz (as) bize Kur’an kıraat ederdi, secde ayetini okur, secde eder, biz de secde ederdik. Başını secde edecek kadar yer bulamayanımız bile olurdu.”[4] Bu hadisin diğer bir varyantında ise İbn Ömer (ra) şunları ifade ediyor: “Peygamberimiz (as), bize Kur’an okurdu. Secde ayeti geçtiği zaman tekbir alır ve secdeye giderdi, biz de Onunla birlikte secde ederdik.”[5] İbn Mes’ûd (ra)’den gelen şu ifadeye göre, tilavet secdesini işitenlere secde etmeleri gerekir. İbn Mes’ûd (ra) anlatıyor: “Nebi (sav) Necm suresini okudu. Secde ayetinden sonra secde etti, onunla birlikte cinler ve insanlar secde ettiler. Ümeyye b. Halef secde etmedi. O da Bedir’de müşrik olarak öldürüldü.”[6]
Elbette konu tilavet secdesinin bütün yönleriyle ele almak değildir. Bu sebeple sadece namaz içinde okunan secde ayetiyle ilgili fıkhi malumatı paylaşmak istiyoruz.
Namaz kılınırken okunan secde ayetinden dolayı secde etmek namazda iken vacip/sünnet olur. Çünkü namaz içinde secde ayeti okunursa artık bu secde ayeti namazın bir parçası olmuş olur. Namaz dışında kazası olmaz; namaz içinde yerine getirilmesi gerekir.
Namaz içinde okunacak secde ayetinden sonra, üç ayetten fazla kıraat yapılmayacaksa, namaz içindeki rükû veya secdeler, aynı zamanda okuma secdesi yerine de geçerli olur. Rüku ve secdeye giderken tilavet secdesi yapmaya niyet etmek te gerekmez. Fakat secde ayetinden sonra üç ayetten daha fazla okunacaksa, kıraate ara verip secde edilmesi gerekir. Tehir edilmesi doğru olmaz. Çünkü böyle vacip/sünnet olan tilavet secdesi namazın rükû ve secdeleriyle yerine getirilmiş olmaz.
Namaz içinde okunan secde ayetinden sonra istenirse, daha sonra okunacak ayetlerin sayısına bakılmaksızın derhal “Allâhu ekber” diyerek secdeye varılır. Fakat tilavet secdesi yerine niyetlenerek yalnız rükû yapılması da yeterlidir. Çünkü rüku’, namazda okunan secde ayetinden dolayı vacip olan secdenin yerine geçer. Bu rüku’, her ne kadar sureten ve manen olmasa da manen secde sayılır. Secde niyetiyle yapılmış olan rükudan veya secdeden sonra yeniden kıyama kalkılır. Secde ayetinden sonraki veya bir başka sureden birkaç ayet daha okunur. Çünkü tilavet secdesinden kalkar kalkmaz böyle birkaç ayet okumaksızın namazın rüku ve secdelerine varmak mekruhtur. Ancak burada bir durum var. O da şudur. Şayet secde ayeti namaz dışında okunmuşsa, tilavet secdesi rüku yapılarak eda edilemez. Secde yapmak gerekir. Secde Allah’ı ta’zim etmektir. Rüku ile bu ta’zim yerine getirilmiş olmaz.
Namaz içinde birden fazla secde ayeti okunmuşsa hepsi için bir secde yeterli olur. Çünkü secde ayetleri bir namaz içinde okunmuştur; bir meclis sayılır. Secde ayetlerinin ayrı ayrı rekatlarda okunmuş olması bu hükmü değiştirmez. Bu görüş İmam Ebû Yusuf’un görüşüdür. İmam Muhammed ise, her rek’atı ayrı birer meclis kabul ettiği için, okunan secde ayeti sayısınca secde yapılmalıdır, demiştir.
Namazda secde ayetini okuyan imam secdeye vardığında, cemaat imamın rükû ve secde yaptığını düşünerek rükû ve secdeye varırsa, cemaatin namazı bozulmaz. Fakat cemaat secdeyi ikilerse cemaatin namazı fasit olur.
Cuma ve bayram namazlarını kıldıran imamın tilavet secdesi geçen ayetleri okuması doğru olmaz. Çünkü cemaat kalabalık olduğu için insanlar yanıltılmış olabilir. Aynı durum gizli kıraat yapılarak kılınan öğle ve ikindi namazlarında da aynıdır. Bu namazlarda da secde ayetlerinin okunması doğru olmaz. Çünkü cemaat yanılabilir. Fakat, Cuma, bayram ve gizli kıraat yapılarak namazlarda secde ayeti kıraatin sonuna denk gelmiş ise, cemaatin yanıltılma sakıncası ortadan kalktığı için secde ayetinin okunmasında bir sakınca olmaz.
Bir kimse namaz kılarken rükû, secde veya oturuş halinde secde ayetini okusa yahut imama uymuş olduğu halde onun arkasında secde ayetini tilavet etse ne kendisine ve ne de imama uyan diğer cemaate tilavet secdesi vacip olur. Çünkü namaz kılanlar bu yerlerde kıraatten men edilmişlerdir, bunların kıraati hükümsüzdür. Fakat bu okuyuşu dışardan duyanlara tilavet secdesi lazım gelir.
İmama uyan birisi secde ayetini okumuş olsa, ne imama, ne de imama uyan cemaate, ne namazın içinde ne de namazın dışında tilavet secdesi lazım gelmez. Çünkü cemaat imama uymuştur ve imama uyan ise kıraatten men olmuştur. Namaz kılan birisi namazın dışındaki birinin okuduğu secde ayetinden dolayı namaz içinde iken secde etmesi gerekmez. Fakat namazdan sonra secde eder. Namaz içinde iken secde ederse bu kifayet etmez. Fakat namazı fasit olmaz. Çünkü secde namazın ihramına aykırı değildir.
[1] Fethu’l Kadir, 1/382-392; El-Bedai, 1/179-195; Ed-Dürrü’l Muhtar, 1/715-730; El-Lübab, 1/103-105; Eş-Şerhu’s Sagir, 1/416-422; Mugni’l Muhtaç, 1/214-217; El-Muhezzeb, 1/85 ve devamı; El-Mugni, 1/616-627; Keşşafu’l Kanna’, 1/521-526.
[2] Nasbu’r Raye, 2/178.
[3] İnşikak, 84:21.
[4] Ebu Davut, Sünen, 4/191, H. No: 1203; Ahmet b. Hanbel, Müsned, 9/476, H. No: 4440.
[5] Neylü’l Evtar, 3/103.
[6] Prof. Dr. Vehbe Zuhayli, El-Fıkhu’l İslami ve Edilletuhu, 2/284.