Bir fıkıh terimi olan havaic-i asliye zekâta tabi olmayan temel ihtiyaç maddeleri demektir. Bir kimsenin zekâtla mükellef olabilmesi için havaic-i asliye denilen temel ihtiyaç maddelerinden fazla mala sahip olması gerekir. Bu mala sahip olan kimseler İslam’ın beş temel esasından biri olan zekât vermekle yükümlü tutulmuşlardır. Kur’an-ı Kerîm’de “Sana neyi infak edeceklerini de soruyorlar. De ki: İhtiyaç fazlasını. Allah sizin için âyetlerini işte böyle açıklıyor ki düşünesiniz” buyurulmaktadır. Fakihler bu ayet-i kerimede geçen ‘afv’ kelimesini kişinin ihtiyaç dışında sahip olduğu malı olarak anlamışlardır.
Öyleyse havaic-i asliye kişinin kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kimselerin bir yıllık temel ihtiyaçları manasına gelmektedir.
Hangi malların temel ihtiyaç maddesi sayılacağı ve bunun ölçüsünün ne olacağı konusu ilk dönemlerde genel olarak yiyecek, içecek, barınma, binek ve kişinin geçimini sağlayacağı aletler olarak ifade edilmiştir. Nitekim, Hanefiler temel ihtiyaç maddelerini kişinin kendisi ve aile fertleri için bir yıllık gıda maddeleri, giyecekler, meslek aletleri, ev eşyası, binek ve ilim için kitaplar olarak belirtmişlerdir.
Günümüzde, eğitim, sağlık, güvenlik, dinlenme gibi ihtiyaçlar insanların ortak temel ihtiyacı hâline gelmiştir. Bu nedenle günümüzde temel ihtiyaçlar kişiye, zamana, şartlara ve çevreye göre değişiklik göstermektedir. Dolayısıyla fakihler, ihtiyaçların kişiye ve sosyal çevreye göre değişiklik göstereceğinden temel ihtiyaç maddelerinin belirlenmesini kişilerin şahsi tercihlerine bırakmayıp buna birtakım ölçüler, açık ve anlaşılır prensipler getirmişlerdir.
Asli ihtiyaç miktarı mal, kişinin yaşaması için gerekli olan miktardır. Bu ihtiyaçlar genel olarak kişinin hayat ve hürriyeti için muhtaç olduğu şeylerdir. Ayrıca bakmakla yükümlü olduğu anne, baba, eş ve evlatlar gibi kimselerin hayatını korumak ve insan onuruna yakışır bir şekilde hayat sürdürmek için muhtaç olduğu maddi varlıklardır.
Bir kimsenin yeme içme, barınma, sağlık, eğitim, güvenlik, iş ve meslek edinme seyahat, dinlenme gibi hususlar tabii ve temel ihtiyaç alanları hâline gelmiştir. Bu ihtiyaçları kişi yaşadığı toplumun genel ekonomik standartlarını esas alarak aşırıya ve lükse kaçmadan gidermesi havaic-i asliye olarak ifade edilebilir.
Genel olarak bunlar oturulan ev, nafaka, ev eşyası, elbise, borç karşılığı kişinin elinde bulunan mal, sanat ve mesleğini icra etmek için ihtiyaç duyduğu alet edevat makineler, ticari amaç için olmayan binek taşıtları, elektrik, su, yakıt aidat gibi cari giderleri, eğitim için zorunlu harcamalar, kişinin ilim elde etmek için kendisinde faydalandığı kitapları gibi eşyalardır.
